• Font

Antyoksydanty

1. Co to są wolne rodniki i jaką rolę odgrywają w procesie tworzenia się nowotworów?

Wolne rodniki to wysoce reaktywne substancje chemiczne, które mogą niszczyć komórki. Powstają w momencie, gdy atom lub cząsteczka (substancja posiadająca co najmniej dwa atomy) zyskuje lub traci elektron (cząstka elementarna mająca ładunek ujemny). Wolne rodniki powstają w organizmie w sposób naturalny i odgrywają ważną rolę w wielu prawidłowych procesach komórkowych. Wolne rodniki w wysokim stężeniu mogą jednak zagrażać organizmowi i uszkadzać główne składniki komórki, włącznie z DNA, białkami oraz błoną komórkową. Uszkodzenie komórki spowodowane wolnymi rodnikami, szczególnie uszkodzenie DNA, może odgrywać rolę w rozwoju nowotworów i innych schorzeń.

Nieprawidłowo wysokie stężenie wolnych rodników w organizmie może być spowodowane narażeniem na promieniowanie jonizujące i inne szkodliwe czynniki środowiskowe. Promieniowanie jonizujące, które trafia w atom lub w cząsteczkę w komórce, może spowodować utratę elektronu i utworzenie wolnego rodnika. Zwiększenie stężenia wolnych rodników to mechanizm, dzięki któremu promieniowanie jonizujące niszczy komórki. Ponadto czynniki środowiskowe, takie jak dym tytoniowy, niektóre pierwiastki oraz powietrze o wysokiej zawartości tlenu, mogą zawierać duże ilości wolnych rodników lub stymulować komórki organizmu do wytwarzania większej ilości wolnych rodników.

Wolne rodniki, które zawierają tlen, są najczęstszym typem wolnych rodników wytwarzanych przez żywe tkanki. Inna nazwa wolnych rodników tego typu to reaktywne formy tlenu (ROS).

 

2. Co to są antyoksydanty?

Antyoksydanty (przeciwutleniacze) to substancje chemiczne, które wchodzą w interakcję z wolnymi rodnikami i neutralizują je, przez co zapobiegają ich szkodliwemu działaniu.

Organizm wytwarza pewne antyoksydanty i używa ich do neutralizowania wolnych rodników. Są to tak zwane antyoksydanty endogenne. Organizm potrzebuje jednak zewnętrznych źródeł antyoksydantów i czerpie je szczególnie z diety. Bogate źródło antyoksydantów stanowią owoce, warzywa oraz zboża. Antyoksydanty są również dostępne w postaci suplementów diety.

Do antyoksydantów pochodzących z żywności należą beta-karoten, likopen oraz witaminy A, C oraz E (alfa-tokoferol). Często uważa się, że selen jest antyoksydantem, jego działanie antyoksydacyjne najprawdopodobniej wynika jednak z antyoksydacyjnych właściwości białek zawierających selen, a nie z samego pierwiastka.

 

3. Czy suplementy zawierające antyoksydanty mogą chronić przed rakiem?

W badaniach laboratoryjnych oraz w badaniach z udziałem zwierząt zaobserwowano, że obecność zwiększonej ilości egzogennych antyoksydantów może zapobiegać uszkodzeniom związanym z wolnymi rodnikami, które mogą być przyczyną rozwoju nowotworów. Badano więc, czy przyjmowanie suplementów diety zawierających antyoksydanty może obniżać ryzyko zachorowania lub zgonu z powodu nowotworów u ludzi.

Prowadzono wiele obserwacji, włącznie z badaniami typu case-control oraz badaniami kohortowymi, w celu sprawdzenia, czy stosowanie suplementów diety zawierających antyoksydanty może zmniejszać ryzyko zachorowania na raka u ludzi. Generalnie, badania te przyniosły sprzeczne wyniki. Ponieważ w badaniach obserwacyjnych nie można we właściwy sposób kontrolować wpływu czynników zaburzających, ich wyniki należy interpretowane ostrożnie.

Natomiast badania kliniczne z randomizacją i grupą kontrolną są wolne od wpływu większości czynników, które ograniczają wiarygodność badań obserwacyjnych. Dlatego też uważa się, że badania kliniczne z randomizacją dostarczają najsilniejszych i najbardziej wiarygodnych dowodów naukowych na temat korzyści oraz/lub ryzyka związanego z interwencją zdrowotną. Dotychczas przeprowadzono na świecie 9 badań klinicznych z randomizacją i grupą kontrolną, dotyczących zastosowania suplementów diety zawierających antyoksydanty w zapobieganiu nowotworom. Wiele z tych badań sponsorował Narodowy Instytut Raka w Stanach Zjednoczonych (NCI). Ich wyniki zostały podsumowane poniżej.

 

1. Linxian General Population Nutrition Intervention Trial

Pierwsze badanie kliniczne z randomizacją przeprowadzone na dużą skalę w celu zbadania wpływu suplementów zawierających antyoksydanty na ryzyko występowania nowotworów. W testach tych zdrowi mężczyźni i kobiety narodowości chińskiej, mający zwiększone ryzyko zachorowania na raka przełyku oraz raka żołądka, zostali losowo przypisani do grupy przyjmującej łącznie 15 mg beta-karotenu, 30 mg alfa-tokoferolu oraz 50 mg selenu dziennie przez 5 lat lub do grupy nieprzyjmującej suplementów. Początkowe wyniki badania wykazały, że osobom, które otrzymywały suplementację antyoksydantów, towarzyszyło niższe ryzyko zgonu z powodu raka żołądka, ale nie z powodu raka przełyku. Suplementacja antyoksydantami nie miała natomiast wpływu na ryzyko zachorowania na raka żołądka i/lub raka przełyku. W 2009 roku opublikowano wyniki badania po 15 latach (10 lat od zakończenia suplementacji antyoksydantami). Nie potwierdzono w nich obniżenia ryzyka zgonu z powodu raka żołądka u osób otrzymujących suplementację w porównaniu do grupy kontrolnej.  

 

2. Alpha-Tocopherol/Beta-Carotene Cancer Prevention Study (ATBC)

W badaniu oceniano, czy stosowanie suplementacji preparatami zawierającymi alfa-tokoferol i/lub beta-karoten przez 5 do 8 lat może zmniejszyć zachorowalność na raka płuca i inne nowotwory wśród palących tytoń osób w średnim wieku w Finlandii. Jego początkowe wyniki, opublikowane w 1994 roku, wykazały wzrost zachorowalności na raka płuca u osób otrzymujących suplementy beta-karotenu (20 mg dziennie), podczas gdy suplementacja beta-tokoferolem (50 mg dziennie) nie miała wpływu na zachorowalność na raka płuca. Późniejsze wyniki wykazały brak wpływu suplementacji beta-karotenem lub alfa-tokoferolem na zachorowalność na nowotwory pęcherza moczowego, moczowodu, miedniczki nerkowej, trzustki, jelita grubego, nerki i górnego odcinka układu oddechowo-pokarmowego (jama ustna, gardło, przełyk, krtań).

3. Carotene and Retinol Efficacy Trial (CARET)

Amerykańskie badanie sprawdzające działanie codziennej suplementacji preparatami zawierającymi beta-karoten i retinol (witamina A) na zachorowalność na raka płuca, inne nowotwory oraz umieralność wśród osób o wysokim ryzyku raka płuca z powodu palenia papierosów lub narażenia na kontakt z azbestem. Badanie rozpoczęło się w 1983 roku i zamknęło pod koniec 1995 roku, 2 lata przed planowanym terminem. Opublikowane w 1996 roku wyniki wykazały, że codzienna suplementacja zarówno beta-karotenem (15 mg), jak i retinolem (25 000 IU) zwiększała umieralność z powodu raka płuca oraz umieralność ogółem. Raport z 2004 roku wykazał, że to działanie niepożądane utrzymywało się do 6 lat po zakończeniu suplementacji, aczkolwiek zwiększone ryzyko umieralności z powodu raka płuca oraz umieralności ogółem nie było już istotne statystycznie. Dodatkowe wyniki, opublikowane w 2009 roku, wykazały, że suplementacja beta-karotenem oraz retinolem nie ma wpływu na zachorowalność na raka prostaty.

 

4. Physicians' Health Study I (PHS I)

Badanie sprawdzało wpływ długoterminowej suplementacji beta-karotenem na zachorowalność i umieralność z powodu nowotworów oraz umieralność ogółem wśród amerykańskich lekarzy płci męskiej. Opublikowane w 1996 roku wyniki badania wykazały, że suplementacja beta-karotenem (50 mg co drugi dzień przez 12 lat) nie miała wpływu na zachorowalność na nowotwory, umieralność z powodu nowotworów ani umieralność ogółem zarówno u palaczy tytoniu, jak i u niepalących.

 

5. Women's Health Study (WHS)

Badanie sprawdzało działanie suplementacji beta-karotenem (50 mg co drugi dzień), witaminą E (600 IU co drugi dzień) oraz aspiryną (100 mg co drugi dzień) na zachorowalność na nowotwory oraz choroby układu krążenia wśród Amerykanek w wieku 45 lat i starszych. Wyniki, opublikowane w 1999 roku, wykazały brak korzyści oraz szkód związanych z dwuletnią suplementacją beta-karotenem. W 2005 roku podobne wyniki opublikowano dla suplementacji witaminą E.

 

6. Supplémentation en Vitamines et Minéraux Antioxydants (SU.VI.MAX) Study

W badaniu oceniano wpływ codziennej suplementacji w skojarzeniu z antyoksydantami i niektórymi pierwiastkami na zachorowalność na nowotwory oraz choroby układu krążenia w populacji Francji. Opublikowane w 2004 roku wstępne wyniki wykazały, że codzienna suplementacja witaminą C (120 mg), witaminą E (30 mg), beta-karotenem (6 mg) oraz selenem (100 μg) i cynkiem (20 mg) przez okres o medianie 7,5 roku, nie miała wpływu na zachorowalność na nowotwory, choroby układu krążenia ani na umieralność ogółem. Gdy jednak analizowano dane w podziale na płeć, suplementacja antyoksydantami i niektórymi pierwiastkami była powiązana z niższą zachorowalnością na nowotwory i umieralnością ogółem wśród mężczyzn, ale nie wśród kobiet, oraz ze zwiększeniem zachorowalności na raka skóry, włącznie z czerniakiem, wśród kobiet, ale nie wśród mężczyzn. Korzystne efekty suplementacji u mężczyzn ustały po 5 latach od zakończenia suplementacji, podobnie jak podwyższone ryzyko raka skóry u kobiet.

 

7. Heart Outcomes Prevention Evaluation–The Ongoing Outcomes (HOPE–TOO) Study

Międzynarodowe badanie sprawdzało działanie suplementów zawierających alfa-tokoferol na zachorowalność i umieralność na nowotwory oraz zachorowalność na poważne schorzenia układu sercowo-naczyniowego (zawał serca, udar, zgon z powodu choroby serca) wśród osób z chorobą układu krwionośnego lub cukrzycą. Opublikowane w 2005 roku wyniki badania wykazały brak wpływu codziennej suplementacji preparatami zawierającymi alfa-tokoferol (400 UI) przez okres o medianie 7 lat na którykolwiek z założonych punktów końcowych (zachorowalność i umieralność na nowotwory, zachorowalność na poważne schorzenia układu sercowo-naczyniowego).

 

8. Selenium and Vitamin E Cancer Prevention Trial (SELECT)

Amerykańskie badanie sprawdzało, czy codzienna suplementacja selenem (200 mg), witaminą E (400 IU) lub oboma preparatami obniża częstość zachorowania na raka prostaty u mężczyzn w wieku 50 lat i więcej. Badanie rozpoczęło się w 2001 roku i zakończyło w 2008 roku, około 5 lat przed planowanym terminem. Wyniki opublikowane w 2008 roku wykazały, że stosowanie suplementacji przez okres o medianie 5,5 roku nie zmniejszało częstości występowania raka prostaty ani innych nowotworów. Opublikowane w 2011 roku uaktualnione rezultaty badania wykazały, że po średnio 7 latach (5,5 roku przyjmowania suplementów, a następnie 1,5 roku bez suplementacji) w grupie mężczyzn przyjmujących tylko witaminę E było 17% więcej przypadków raka prostaty niż w grupie przyjmującej placebo. Nie zaobserwowano wzrostu ryzyka raka prostaty w grupie mężczyzn otrzymujących jedynie selen lub witaminę E i selen, w porównaniu z grupą otrzymującą placebo.

 

9. Physicians' Health Study II (PHS II)

W badaniu sprawdzano, czy suplementacja witaminy E, witaminy C lub obu witamin łącznie może obniżyć zachorowalność na raka wśród amerykańskich lekarzy w wieku 50 lat i starszych. Wyniki opublikowane w 2009 roku wykazały, że przyjmowanie tych suplementów (400 IU witaminy E co drugi dzień, 500 mg witaminy C codziennie lub obu preparatów) przez okres o medianie równej 7,6 lat nie wpłynęło na zmniejszenie częstości zachorowania na raka prostaty ani żadnego innego nowotworu, włącznie z chłoniakiem, białaczką, czerniakiem oraz rakiem płuca, pęcherza moczowego, trzustki oraz rakiem jelita grubego.

Ogółem, dziewięć powyższych badań klinicznych z randomizacją i grupą kontrolną nie dostarczyło dowodów naukowych na to, że suplementy diety zawierające antyoksydanty są pomocne w pierwotnej prewencji nowotworów. Dodatkowo, systematyczny przegląd dostępnych badań dotyczących zastosowania suplementacji witaminami i niektórymi pierwiastkami w zapobieganiu przewlekłym chorobom, włącznie z nowotworami, przeprowadzony na zlecenie amerykańskiej specjalnej grupy roboczej ds. medycyny zapobiegawczej (United States Preventive Services Task Force, USPSTF) również nie dał jednoznacznych dowodów naukowych na korzyści z suplementacji w zapobieganiu nowotworom.

Możliwe, że brak korzyści w badaniach klinicznych może wynikać z różnic w działaniu badanych antyoksydantów oraz tego, czy są spożywane w postaci oczyszczonych substancji chemicznych czy w pożywieniu, które zawiera złożoną mieszankę antyoksydantów, witamin i soli mineralnych. Dlatego też dokładniejsze poznanie zawartości antyoksydantów w poszczególnych produktach spożywczych, zrozumienie, w jaki sposób antyoksydanty i inne substancje wchodzą w interakcje między sobą, oraz poznanie czynników, które wpływają na absorpcję oraz dystrybucję w organizmie antyoksydantów dostarczonych w pożywieniu, są przedmiotem obecnie prowadzonych badań naukowych w zakresie prewencji nowotworów.

 

4. Czy osoby z rozpoznaniem nowotworu powinny przyjmować suplementy zawierające antyoksydanty?

W kilku badaniach klinicznych z randomizacją i grupą kontrolną (niektóre z nich obejmowały jedynie niewielką grupę pacjentów) testowano, czy przyjmowanie suplementów zawierających antyoksydanty podczas leczenia onkologicznego wpływa na jego skuteczność lub zmniejsza toksyczność poszczególnych terapii. W badaniach tych osiągnięto mieszane wyniki, w części z nich jednak zaobserwowano, że pacjenci, którzy przyjmowali suplementy zawierające antyoksydanty podczas leczenia onkologicznego mieli gorsze wyniki leczenia, szczególnie w grupie palaczy tytoniu.

Niezbędne jest przeprowadzenie dodatkowego dużego badania klinicznego z randomizacją i grupą kontrolną, aby dostarczyć jednoznacznych dowodów naukowych na temat potencjalnych korzyści lub ryzyka związanego ze stosowaniem podczas leczenia onkologicznego suplementów zawierających antyoksydanty. Do czasu pojawienia się większej liczby informacji na temat działania suplementów z antyoksydantami u chorych na nowotwory, należy zachować ostrożność w ich stosowaniu. Chorzy na nowotwory powinni informować swoich lekarzy o przyjmowaniu jakichkolwiek suplementów diety.

Źródło: